خاطرات دور یک خیابان اعیان‌نشین

همشهری آنلاین _ معصومه حق‌جو:  ویلا یکی از همین خیابان‌های قدیمی است که در منطقه ۶ جا خوش کرده؛ خیابانی که در آن اتفاقات زیادی ثبت شده است. این خیابان دوطرفه که با خیابان‌های قرنی و حافظ موازی است، از خیابان انقلاب، در جنوبی‌ترین قسمتش، آغاز می‌شود و بعد از خیابان کریمخان به خیابان سرو در شمال می‌رسد.  

«مجتبی رجایی» که در سال‌های جوانی به اینجا رفت‌وآمد داشته، ویلا را از خیابان‌هایی معرفی می‌کند که برای نخستین بار قبل از سال ۱۳۲۰ در نقشه هوایی تهران مشاهده شده است: «در همان سال‌ها کم‌کم طرح توسعه تهران مطرح شد، دروازه‌های شهر تخریب شدند و تهران از سمت شمال توسعه پیدا کرد.»
به گفته رجایی، سال ۱۳۱۶ همان سالی بود که برای نخستین بار طرح نقشه تهران برای احداث خیابان‌های جدید در شهر تهیه شد: «خیابان ویلا در این طرح جزء محدوده شمالی شهر تهران قرار گرفت. ویلا در آن دوره، مکانی مرفه‌نشین و در زمره نقاط لوکس و بالای شهر تهران بود.» از دهه ۷۰ به بعد آژانس‌های هواپیمایی، هتل‌ها و فروشگاه‌های صنایع‌دستی رونق زیادی در این خیابان پیدا کردند. در این فروشگاه‌ها گلیم‌های دستباف، ظروف نقره، آینه و شمعدان خاتم‌کاری، ظروف میناکاری، لباس محلی اقوام مختلف و بسیاری از صنایع‌دستی لوکس دیگر توجه هر بیننده‌ای را جلب می‌کنند در حالی که در میان این آثار، حصیربافی، کپوبافی و ورشو جایشان خالی است. قبلاً خیابان‌های مطهری و تخت‌طاووس و منوچهری بورس صنایع‌دستی بودند.

بعدها که یکی از ساختمان‌های ویلا، نبش کوچه ارشد، به سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری اختصاص یافت، فروشگاه عرضه صنایع‌دستی این سازمان هم در سال ۱۳۴۶ در ساختمانی ۳ طبقه دایر شد. رجایی با این توضیح می‌افزاید: «این فروشگاه که جزء نخستین‌ها در ویلا بود اصالت خود را حفظ کرده و هنوز یکی از بزرگ‌ترین فروشگاه‌های صنایع‌دستی تهران است. در دهه ۷۰ کم‌کم آژانس‌های هواپیمایی و گردشگری، هتل‌ها و شرکت‌های خدمات گردشگری و فروشگاه‌های کوچک و بزرگ صنایع‌دستی با حضور خود به این خیابان که حالا نجات‌اللهی نامیده می‌شود، رونق دادند.»

• سکونتگاه سرشناس‌ها

پای صحبت قدیمی‌های این خیابان که بنشینیم اغلب آنها انتخاب نام ویلا برای این خیابان را به واسطه وجود خانه‌های ویلایی می‌دانند که زمانی محل سکونت صاحب‌منصب‌های دولتی و افرادی بود که از لحاظ اقتصادی وضعیت خوبی داشتند.
یکی از قدیمی‌ترین کاسبان ویلا «قادر کامی» بود که از سال ۱۳۳۵ در این خیابان فعالیت داشت. پسرانش، حسین و احمد، هنوز هم مغازه پدری را حفظ کرده‌اند. «احمد کامی» درباره نامگذاری خیابان می‌گوید: «قبل از سال ۱۳۴۸ بیشتر درباریان و حتی افرادی که از لحاظ علمی در سطح بالایی بودند مانند پزشکان و روشنفکران در این خیابان که به نام ویلانشینان معروف بود سکونت داشتند. آن زمان خیابان و کوچه‌ها خاکی بود و سال ۱۳۵۰ کم‌کم خیابان‌ها از وضعیت خاکی خارج شدند.»
سال‌ها پس از خروج متفقین از ایران، خارجی‌ها هم در خانه‌های ویلایی با آجرنماهای قرمز سکونت کردند. تعداد زیادی از این افراد را ارامنه و زرتشتیان تشکیل می‌دادند که اغلب در همین راسته کسب و کار خود را داشتند. بسیاری از پزشکان زرتشتی در این خیابان مطب داشتند. کامی ادامه می‌دهد: «جای شرکت ملی گاز کنونی، مغازه موزاییک‌سازی قرار داشت که توسط یک زرتشتی اداره می‌شد. کلیسای سرکیس مقدس هم یکی از نخستین مکان‌هایی بود که توسط ارامنه ساخته شد. خانه فرهنگ و هنر زرتشتیان و مدرسه دخترانه ماری مانوکیان از دیگر بناهای ساخته شده توسط اقلیت‌های مذهبی است.»

این شهروند، خدمتکارهای فیلیپینی و اندونزیایی را از دیگر ساکنان این خیابان معرفی می‌کند: «خدمتکارها در همان ملک‌های چند هزار متری، هم کار می‌کردند هم سکونت داشتند. بعد از انقلاب اسلامی شهروندان از دیگر نقاط شهر به این خیابان آمدند و به مرور تغییراتی در ظاهر خیابان ایجاد شد.» کامی از نخستین فروشگاه‌های صنایع‌دستی می‌گوید که پذیرای مهمان‌های وزارت امور خارجه بودند و توسط کلیمی‌ها و اصفهانی‌ها اداره می‌شدند: «آقای نیری فردی بود که فعالیت صنایع‌دستی را در این خیابان رونق داد. آن زمان ۳ فروشگاه بیشتر دایر نبود. حدود سال ۱۳۵۱ یکی از قدیمی‌ترین فروشگاه‌های صنایع‌دستی به نام پنجه‌طلا دایر شد. آقای شیرازی صاحب مغازه بود و یک شریک کلیمی داشت.

بعدها اصفهانی‌هایی با نام خانوادگی زندی به تهران آمدند و دراگ‌استور تخت‌جمشید سابق در تقاطع طالقانی و حافظ را خریداری و به فروشگاه صنایع‌دستی تبدیل کردند. فردی که شاگرد آنها بود با حقوقی که می‌گرفت ملک‌های متعددی خریداری و آنها را به فروشگاه صنایع‌دستی تبدیل کرد. یکی از قدیمی‌ترین آنها در چهارراه سمیه هنوز دایر است.»
تا پیش از شیوع کرونا افرادی که قصد سفر به خارج از کشور داشتند، سوغات خود را از این فروشگاه‌ها تهیه می‌کردند، ولی این روزها کرونا روی درآمد فروشگاه‌های صنایع‌دستی ویلا تأثیر منفی گذاشته است و رونق قبل را ندارند.

• بافت شطرنجی

خیابان استاد نجات‌اللهی در ابتدای قرن اسم خاصی نداشت، چون نقشه مشخصی در آن دوره موجود نبود. از دوران پهلوی دوم بود که نقشه‌های شهری برای تهران تهیه شد. بین دهه ۲۰ تا ۳۰ که شهر از همه جهات مخصوصاً از سمت شمال که خیابان ویلا هم جزء آن بوده توسعه پیدا می‌کند، این خیابان هم شکل می‌گیرد و صاحب اسم می‌شود. «علیرضا زمانی» تهران‌شناس، در گفت‌وگو با همشهری محله در این‌باره می‌گوید: «خیابان ویلا با بافت شطرنجی شهری، یعنی به‌صورت معابری که یکدیگر را قطع می‌کنند، ایجاد شد.»زمانی از تشکیل شرکت هواپیمایی هما به‌عنوان نخستین‌ها در این خیابان می‌گوید؛ از روزهایی که این شرکت‌ها مشتری‌های خارجی را به سمت فروشگاه‌ها سوق دادند و به رونق هرچه بیشتر آنها اضافه کردند: «شرکت هما در دهه ۴۰ ایجاد شد. نخستین دفتر نمایندگی این شرکت در خیابان ویلا دایر شد.

دیگر دفاتر هواپیمایی خارجی هم کم‌کم با وجود سفارتخانه‌های مختلف جای خود را در این خیابان باز کردند. طبیعتاً با تردد مسافران برای خرید بلیت از این آژانس‌های هواپیمایی و تمایل برای خرید سوغات به تعداد فروشگاه‌های صنایع‌دستی افزوده شد. هتل هویزه و هتل اطلس و هتل مرمر هم از مکان‌هایی بودند که به اقتضای حضور خارجی‌ها در این محدوده شکل گرفتند.» آژانس هواپیمایی جال (JAL) یکی از شرکت‌های خصوصی هواپیمایی ژاپن بود که حالا تابلوی آن زیر گرد و غبار و گذر سال‌ها در خیابان ویلا هنوز پابرجاست.»